استرس گرمایی یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش بهره‌وری در دامداری‌های صنعتی به شمار می‌رود و مستقیماً بر تولید شیر، باروری و سلامت گاو تأثیر می‌گذارد (West, 2003). این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که میزان گرمای دریافتی گاو از محیط، بیش از توانایی بدن او در دفع گرما باشد (Polsky & von Keyserlingk, 2017).

گاوهای شیری به‌طور معمول در بازه دمایی ۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد در آرامش حرارتی قرار دارند و وقتی دمای محیط یا رطوبت از این محدوده فراتر رود، حیوان دچار استرس گرمایی می‌شود (Zimbelman et al., 2009). برای تشخیص زودهنگام این وضعیت، شاخصی به نام شاخص دما–رطوبت (THI) استفاده می‌شود که نشان می‌دهد از چه نقطه‌ای به بعد خطر آغاز می‌شود. به‌طور کلی، گاوهای پربازده در THI بالاتر از ۶۸ وارد محدوده استرس گرمایی می‌شوند (Ravagnolo et al., 2000).

نشانه‌های استرس گرمایی در گاو

گاوهای تحت استرس گرمایی نشانه‌های مشخصی از خود بروز می‌دهند که ترکیبی از علائم فیزیولوژیک و رفتاری هستند:

  •  افزایش نرخ تنفس: گاوها به‌جای عرق کردن، با تنفس سریع گرما را دفع می‌کنند. نرخ تنفس از حالت طبیعی ۴۰–۶۰ تنفس در دقیقه به بیش از ۱۰۰ در دقیقه افزایش می‌یابد (Collier et al., 2006).
  •  افزایش دمای بدن: دمای طبیعی بدن گاو حدود ۳۸.۵ درجه سانتی‌گراد است، اما در شرایط شدید استرس، ممکن است به بالای ۴۰ درجه برسد (Brown-Brandl et al., 2003).
   •  کاهش اشتها و نشخوار: گاوها برای جلوگیری از تولید گرمای بیشتر در دستگاه گوارش، مصرف خوراک و زمان نشخوار را کاهش می‌دهند (Kadzere et al., 2002).
  •  ایستادن طولانی‌مدت: حیوانات در شرایط گرما تمایل دارند کمتر دراز بکشند و بیشتر بایستند تا سطح بدن بیشتری در معرض هوا باشد (Cook et al., 2007).
  •  افزایش مصرف آب: مصرف آب ممکن است تا ۳۰ درصد در روزهای گرم افزایش یابد (Murphy et al., 1983).

پیامدهای استرس گرمایی

۱. کاهش تولید شیر

کاهش مصرف خوراک و استرس متابولیک ناشی از گرما، به کاهش تولید شیر منجر می‌شود. برخی مطالعات کاهش ۱۰ تا ۲۰ درصدی در تولید شیر را در دوره‌های گرم گزارش کرده‌اند (St-Pierre et al., 2003).

۲. اختلال در باروری

استرس گرمایی باعث کاهش فعالیت فحلی، کاهش کیفیت تخمک و اختلال در لانه‌گزینی جنین می‌شود که به کاهش نرخ آبستنی منجر می‌گردد (De Rensis & Scaramuzzi, 2003).

۳. ضعف سیستم ایمنی و بیماری‌ها

گاوهایی که تحت استرس گرمایی هستند، بیشتر دچار بیماری‌هایی مانند ورم پستان، لنگش و مشکلات گوارشی می‌شوند (do Amaral et al., 2011).

راهکارهای مدیریت استرس گرمایی

۱. سایه و طراحی فضا

استفاده از سایه‌بان‌های ثابت یا متحرک در محیط نگهداری گاوها، به کاهش دمای بدن از طریق کاهش دریافت اشعه مستقیم خورشید کمک می‌کند (Schütz et al., 2010).

۲. تهویه و جریان هوا

افزایش جریان هوا با استفاده از پنکه‌های سقفی یا دیواری، به کاهش دمای بدن گاو و افزایش نرخ تبخیر کمک می‌کند (Smith et al., 2006).

۳. خنک‌سازی تبخیری

در سیستم‌هایی مانند آب‌پاش‌های دوره‌ای (soaker) و مه‌پاش‌های فشار بالا، آب به بدن گاو یا محیط اطراف پاشیده شده و با تبخیر، گرما دفع می‌شود. این روش‌ها در مناطق مرطوب و خشک متفاوت عمل می‌کنند (Flamenbaum & Galon, 2010).

۴. تأمین آب خنک و تمیز

دسترسی آسان و همیشگی به آب خنک و تمیز، یکی از مهم‌ترین اقدامات برای حفظ تعادل حرارتی بدن گاو است (Beede, 1992).

۵. اصلاح تغذیه

در زمان گرما، استفاده از جیره‌های با قابلیت هضم بالا و انرژی متراکم، و کاهش فیبر سخت، باعث کاهش تولید گرمای متابولیک می‌شود. همچنین استفاده از مکمل‌هایی مانند مخمر، بافرها و الکترولیت‌ها توصیه می‌شود (Wheelock et al., 2010).

نتیجه‌گیری

استرس گرمایی، یکی از عوامل پنهان ولی جدی کاهش بهره‌وری و سلامت گاوهای شیری در دامداری‌های صنعتی است. با استفاده از سیستم‌های خنک‌سازی مناسب، تغذیه علمی، طراحی مهندسی محیط، و پایش مداوم شرایط، می‌توان این تهدید را به‌صورت مؤثر مدیریت کرد. در نتیجه، هم رفاه دام افزایش می‌یابد و هم عملکرد اقتصادی دامداری حفظ می‌شود (Bernabucci et al., 2010).